استقبال با شکوه
مجلس شورای ملی روز هفتم اردیبهشت ۱۳۳۰، طرح ۹ ماده‌ای ملی شدن صنعت نفت را به اتفاق آرا تصویب کرد و روز ۲۲ اردیبهشت ۱۳۳۰ مجلس شورای ملی و سنا، بنا بر ماده اول قانون اجرایی ملی شدن صنعت نفت، نمایندگان خود را برای تشکیل هیات مختلط در خلع ید از شرکت نفت سابق انتخاب کردند.
با وجود واکنش شدید انگلیسی‌ها، روز ۱۹ خرداد ۱۳۳۰، اعضای هیات مدیره شرکت ملی نفت ایران و سه نفر از اعضای هیات مختلط، با استقبال پرشور ده‌ها هزار نفر از مردم خوزستان وارد آبادان شدند. آنچه روایت می‌کنیم از زبان زنده‌یاد شمس‌الدین امیرعلایی وزیر اقتصاد ملی و استاندار وقت خوزستان است که نقش مهمی در این واقعه ایفا کرد.
وی می‌نویسد: «دیروز برای استقبال از هیات مدیره موقت شرکت ملی نفت ایران و سه نفر از اعضای هیات مدیره مختلط نفت، بیش از یکصد و پنجاه هزار نفر از اهالی آبادان در مسیر هیات، قرار گرفته بودند. از جلوی شهرداری آبادان که محل اقامت اعضای هیات‌مدیره موقت و هیات مختلط نفت ایران می‌باشد تا محل معروف به «مادر» که بیش از ۴ فرسنگ از شهر آبادان دور است، سیل جمعیت منتظر ورود هیات مختلط و هیات مدیره موقت بود. کارگران نفت، وجوه اهالی، باشگاه‌های ورزشی، هر یک با شعار مخصوص به خود در مسیر راه صف کشیده و ابراز احساسات می‌نمودند. از طرف حزب ایران، پرچم سه رنگ ملی ایران که بر روی آن عبارت "اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت را در سراسر کشور و ورود هیات اعزامی را به آبادان به عموم هم میهنان به خصوص کارگران و کارمندان شرکت نفت ملی ایران تبریک گفته و امیدواریم با کار و کوشش توام با دقت و صرفه‌جویی خود لیاقت و استعداد ملت ایران را به دنیا ثابت کنید"، نوشته شده بود، میان مستقبلین تقسیم می‌شد.»
«به ترتیب کارگران بهداری، کارگران مهندسی پالایشگاه، کارآموزان کارگاه جوشکاری، کارگاه تصفیه، شعبه بخار، کارگران تصفیه نفت، کارگران ساختمان منازل، کارگران کشتیرانی، کارگران ساختمان و سایر کارگران کارگاه‌های مختلفه پالایشگاه و اصناف مختلف با شعارهای مخصوص خود ابراز احساسات می‌نمودند. در محوطه کفیشه زنان و دختران هلهله و شادی می‌نمودند. خرد و کلان، مرد و زن در این شادی شرکت کرده و صدای زنده باد ایران در فضا طنین‌انداز بود. خیابان شهرداری، خیابان بهمنشیر، خیابان فرح آباد تاجسر بهمنشیر با پرچم سه رنگ ایران مزین شده بود. در جسر بهمنشیر کسبه محل، طاق نصرت زیبایی برپا کرده بودند و عبارت "بدین‌وسیله کسبه جسر بهمنشیر ورود هیات‌مدیره نفت ملی ایران را خیرمقدم عرض می‌نماید" در بالای آن خودنمایی می‌کرد. در حدود ساعت ۶ اتومبیل شماره ۱۰ وزارتی که حامل آقای امیرعلائی مامور فوق‌العاده دولت در خوزستان، آقای متین دفتری، آقای حسین مکی، آقای مهندس بازرگان، آقای ناصرقلی اردلان، آقای دکتر عبدالحسین علی‌آبادی و آقای مهندس بیات بود، به محل مارد وارد شد. در مارد گروه انبوهی از مردم آبادان، آقای فرماندار و روسای ادارات دولتی، رییس و اعضای انجمن شهر حضور داشتند. به محض مشاهده اتومبیل هیات، سیل جمعیت به سوی اتومبیل روان شد. به قدری احساسات نسبت به هیات شدید بود که برای هیچ‌کس فرصتی باقی نگذاشت تا کسی منویات مردم آبادان را ضمن نطقی خطاب به هیات ایراد نماید.»
«پس از اینکه چندین گاو و گوسفند را قربانی کردند، هیات و سایر همراهان در حالی که صدها اتومبیل در عقب سر آنها بودند، به سوی شهر عزیمت نمودند. در دو فرسنگی آبادان، عده زیادی از اهالی با پرچم‌هایی که در دست داشتند دور اتومبیل حامی آقایان امیرعلائی و مکی جمع شده بودند. در طول راه تعداد زیادی گاو و گوسفند قربانی شد و از دو فرسخی آبادان که اول برخورد وجوه اهالی با هیات مزبور بود تا عمارت شهرداری صدای زنده باد ایران، زنده باد دکتر مصدق، در فضا طنین‌انداز بود. ابراز احساسات مردم آنقدر شدید و بی‌سابقه بود که بیش از دو ساعت و نیم طول کشید تا هیات از مارد به شهرداری آمدند. سیل جمعیت به دنبال اتومبیل روان شد. جلوی شهرداری آنقدر جمعیت زیاد بود که اتومبیل حامی هیات با زحمت زیاد توانست وارد شهرداری شود. آقای میهن فرماندار آبادان نزدیک جسر بهمنشیر پس از خیرمقدم گفتند: بحمدا... ملت ایران موفق شد به بهترین وجهی ماده ۲ قانون را به مرحله اجرا در آورد و امیدوارم که هیات محترم در انجام خدمات ملی موفق گردد».
«یکی از کارگران نفت که خود را به زحمت نزدیک اتومبیل حامل هیات رسانید، در پشت اتومبیل قرار گرفته و در حالی که اشک از دیده می‌بارید گفت: کارگران و زحمتکشان، امروز روزی است که برای ما فراموش نشدنی است. این هیات برای سرفرازی ملت ایران به آبادان آمده است که نام ایران را در دنیا بلند نماید. ای کارگران به هوش باشید، خونسردی را از دست ندهید و منتظر باشید تا هیات بتواند در محیط آرام اقدامات میهن‌پرستانه خود را بنماید».
سند شماره یک
نخستین اعلامیه هیئت مدیره موقت نفت
در تاریخ ۲۰/۳/۱۳۳۰ در آبادان
بسمه تعالی
هیئت مدیره موقت مامور اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت در ساعت ۱۲ و نیم روز دوشنبه ۲۰ خرداد ۱۳۳۰ در دفتر خود واقع در عمارت مرکزی کار شرکت سابق نفت در خرمشهر مستقر و مشغول به کار گردید. هیئت مدیره لازم می‌داند ماده ۴ تصویب نامه دولت را که با موافقت هیئت مختلط مجلسین تنظیم و به هیئت دستور داده شده است، به شرح ذیل به اطلاع خوانندگان عزیز برساند:
«کارشناسان و کارمندان و کارگران ایرانی و خارجه شرکت سابق نفت کماکان به خدمت خود باقی و مستخدم شرکت ملی نفت ایران شناخته می‌شوند».
سخنرانی حسن مکی در آبادان
ضمنا نظر به اینکه در تصویب نامه فوق الذکر ماده دیگری به مضمون ذیل مندرج است «هیئت مدیره موقت باید نهایت دقت و سعی را در اجرای برنامه‌های موجود و افزایش محصولات نفتی به عمل آورد، به طوری که میزان استخراج و بهره‌برداری از میزان فعلی بیشتر شود».
هیئت مدیره موقت از کلیه کارمندان و کارگران شرکت سابق نفت انتظار دارد با نهایت علاقمندی در انجام وظایف خود به منظور ادامه پیشرفت کار و افزایش محصول کوشش نمایند، به خصوص از کارمندان و کارگران ایرانی متوقع است در چنین موقع وطن پرستی خود را به منصه ظهور رسانیده، فداکاری نمایند، همچنین به کلیه اهالی خوزستان و کارمندان و کارگران توصیه می‌نماید آرامش و انضباط کامل را رعایت کرده، در حسن همکاری و مماشات با متخصصین خارجی آنچه لازمه مهمان نوازی ایرانی است، به ثبوت برسانند.
هیئت مدیره موقت مامور اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت
سند شماره دو
این پیام از طرف آقای نخست وزیر خطاب به کارمندان و کارگران مناطق نفت خیز در تاریخ ۲۲/۳/۱۳۳۰ فرستاده شد.
در این موقع که بحمدالله صنعت نفت ملی شده و نتیجه کار کارمندان و کارگران شرکت سابق نفت مستقیما عاید مملکت می‌شود، مناسب دیدم آن برادران عزیز را مطمئن کنم که از وجود آنها استفاده کامل به عمل خواهد آمد و دولت هم در فراهم نمودن اسباب ترقی مادی و معنوی آنها از هیچ چیز دریغ نخواهد نمود.
انتظار ملت و دولت از آنها این است که به دست توانای آنها صنعت نفت روز به روز ترقی کند و بدین وسیله مملکت از نتیجه زحمات آنها بهره‌مند شود و برای مصرف کنندگان نفت به هیچ وجه نگرانی پیش نیاید.
دکتر محمد مصدق
سند شماره سه
اعلامیه هیئت مدیره موقت شرکت ملی نفت ایران
در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۳۰ در آبادان
۱- به موجب امر دولت به کلیه کارمندان ایرانی و خارجی شرکت سابق ابلاغ می‌شود که کارشناسان، کارمندان و کارگران ایرانی و خارجی شرکت سابق به موجب بند ۴ مقررات راجع به نفت مستخدم شرکت ملی نفت ایران شناخته می‌شوند، کلیه حقوق و مزایا و حقوق بازنشستگی آنها عینا مانند سابق از طرف شرکت ملی نفت ایران پرداخته می‌شود و اشخاصی که نخواهند به خدمت خود ادامه دهند، باید کتبا به شرکت ملی نفت اطلاع دهند تا در ظرف یک ماه ترتیب خاتمه آنها داده شود.
اعضای هیات خلع ید در جلسه کاری
۲- با اینکه از طرف هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران هیچگونه ممانعتی برای صدور مواد نفتی نمی‌شود و فقط اخذ رسید از کشتی‌هایی که نفت تحویل می‌گیرند، مطالبه شده است، کشتی‌ها از دادن رسید امتناع می‌کنند و می‌خواهند نفت ایران را بدون گونه هیچ سندی ببرند، دیروز کشتی‌ها می‌خواستند ذیل قبض این عبارت مضحک را قید کنند که «قبض رسید به هیچ وجه دلالت بر ملی شدن نفت ایران و به رسمیت شناختن شرکت ملی نفت ایران نمی‌کند و تحویل گیرنده تعهدی برای پرداخت بهای نفت تحویل شده ندارد»
لذا هیئت مدیره تصمیم گرفت هر کشتی که از دادن قبض به طور مطلق خودداری کند، حق حرکت ندارد و در عین حال اکیدا دستور داده شده است که از جریان نفت و تحویل دادن به هیچ وجه جلوگیری نشود.
۳- نظر به اینکه اداره اطلاعات شرکت سابق طبق دستور دولت منحل شده است، اداره انتشارات آبادان که ناشر روزنامه‌های محلی می‌باشد و سابقا تابع اداره نامبرده بوده است، زیر نظر هیئت مدیره موقت اداره خواهد شد.
هیئت مدیره موقت شرکت ملی نفت ایران
سند شماره ۴
پیام آقای نخست وزیر به ملت ایران
در ساعت ۱۰ بعداز ظهر روز ۳۰ خرداد ۱۳۳۰
به وسیله رادیو تهران
هموطنان عزیز: درود فراوان و سلام صمیمانه خود را از بستر بیماری برای شما می‌فرستم.
به خوبی می‌دانید که در تاریخ حیات ملت‌ها نادراً روزهای درخشان و پرمسئولیت و افتخار و موفقیت پیدا می‌شود. ایام عادی و گذران برای همه ملل یکسان است، ولی آن ملتی که خوب و شرافتمندانه وظیفه‌اش را در برابر وطن، پرچم و تاریخ مملکت ادا کند، بیشتر از دیگران قدرت اخلاقی و عظمت روحی از خود نشان داده است.
امروز یکی از آن ایامی است که شما هموطنان می‌توانید صفحه جدید و مقدسی در حیات اجتماعی و اقتصادی خود باز کنید و پس از ۵۰ سال که از استقلال و آزادی سیاسی ما نامی بیش باقی نمانده بود، دوره نوینی را در برابر نژاد معاصر و نسل آینده به وجود بیاورید. رشد و نبوغ سیاسی شما می‌تواند امروز را مبدا تحول و نهضت اصلاحی آینده قرار دهد، یا خدای ناکرده موجب سرشکستگی و خجلت و انفعال بشود. پیمودن این دو راه اکنون در اختیار عزم و اراده و همت شماست. من تردید ندارم که شما هموطنان عزیزم، آن طریق را انتخاب خواهید کرد که با شرافت ایرانیت و با غرور ملی و احساسات وطنی مطابقت دارد، باید یکبار دیگر به دنیایی که چشم دقت به سوی ما دوخته است، نشان بدهیم که لیافت حفظ مواریث گرانبها و پرعظمت نیاکان خود را داریم و می‌خواهیم کاملا آزاد و فارغ از تحریکات و دسایس این و آن زندگانی قرین عزت و احترام و سربلندی را در پیش گیریم.
آوازه همت و عزم خلل ناپذیر شمت، در گسستن زنجیرهای استعمار اقتصادی به گوش جهانیان رسیده است و خواهد رسید و همه خواهند دانست که روح ایرانی از ماورای تاریخ کهن چندین هزار ساله‌اش از نو درخشیدن گرفته و روزهای زبونی وضعیت و ناتوانی خویش را اینک پشت سر گذاشته است، هیچ چیز جز اراده آهنین شما نمی‌توانست این زنجیرهای طاقت فرسا و گران را از میان بردارد. تقویت و احساسات صمیمانه هموطنان عزیزم کار نفت را بدانجا کشانید که قوه قانونگذاری مملکت به متابعت از افکار عمومی ملی شدن صنعت نفت و قنون اجرای آن را به اتفاق آراء تصویب کرد و آن قانون به توشیح اعلیحضرت همایون شاهنشاهی رسید و ماموریت انجام این امر خطیر به من محول گردید.
قبول این مسئولیت برای کسی که به ضعف مزاج مبتلاست و عمر خود را در بستر می‌گذراند، جز تبعیت از اراده ملت و امر شاهنشاه هیچ چیز دیگر نبود و من افتخار خدمتگزاری مردم را بالاترین و پرقیمت‌ترین افتخارات حیات خود محسوب داشته و می‌دارم و بغیر از اطاعت و امتثال فرمان هموطنان محبوب چاره دیگر ندارم.
از روز اول زمامداری، تمام سعی و مجاهدت اینجانب به حل مسالمت آمیز قضیه معطوف گردید و در تمام مکاتبات و مذاکرات با نمایندگان و وابستگان کمپانی سابق مکرر تذکر دادم که اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت برای این است که ملت ایران از یک طرف بندهای سیاسی را از گردن خود بردارد و از طرف دیگر به فقر و بدبختی غلبه کند. آنچه توانستیم تسهیلات فراهم آوردیم و طرق حل مشکلات را پیش بینی کردیم و دست خریداران سابق نفت را برای خرید آن باز گذاشتیم و موافقت کردیم آنان همچنان گردش چرخ صنایع مملکت خویش را با نفت خوزستان تامین کنند، ولی ناچار بودیم قانون را اجرا کنیم.
شرکت سابق در جواب اخطار خلع ید که از طرف دولت ایران به او ابلاغ شد، اظهار داشت که پیشنهادهایی در زمینه قانون ملی شدن صنعت نفت دارد و نمایندگان خود را برای بیان مطلب به تهران اعزام می‌دارد، دولت شاهنشاهی با حسن نیت کامل ورود آن هیئت و حتی تمدیدی را که خواسته بودند، پذیرفت ولی دیشب پس از انکه پرده از روی پیشنهادهای آنها برداشته شد، معلوم گردید که زبان ما را نخواسته‌اند بفهمند. من مکرر چه در مجلس و چه در یادداشت‌ها و بیانیه‌ها و مصاحبه‌ها اعلام کرده بودم که به هیچ وجه در اجرای قانونی که مظهر آرزو و اراده ملت ایران است نمی‌توانم قصور و مسامحه به کار برم. گویا نمایندگان این شرکت این حقیقت را ندیده گرفته‌اند و راه ادامه مذاکرات را بر ما بستند، بنابراین برای اینکه اجرای قانون ادامه پیدا کند و تاخیر و وقفه‌ای در کار روی ندهد، صبح امروز با تصویب کمیسیون مختلط و هیئت دولت تصمیمات لازمه اتخاذ شد و دستور دادم عملیات اجرایی ادامه داده شود.
اکنون به شما هموطنان عزیز که در تهران و ولایات پراکنده‌اید، این پیام مخلصانه و صمیمانه را می‌فرستم و از تقویت و حمایتی که در همه حال از دولت برای اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت نموده و می‌نمایید، قبلا تشکر می‌کنم و تمنی دارم با آرامش دوراندیشی بیشتری که شان و شایسته ملت تاریخی ایران است، مراقب اوضاع باشید و صف آهنین وحدت و یگانگی خود را حفظ کنید و نگذارید عوامل و ایادی حریف کهنه کار بر قدرت روحی و نیروی ایمان شما هجوم آورد. شرکت سابق نفت می‌خواست بدون توجه به حق مسلم حاکمیت ملی و قانون مصوب مجلسین ما را با دادن چند میلیون لیره علی الحساب گرم مذاکرات دور و دراز نگاه دارد، غافل از اینکه من اطمینان دارم فرد فرد شما بادیه و کاسه‌ای را که در خانه دارید، حاضرید همه را در راه نجات وطن در اختیار حکومت خدمتگزار خود بگذارید و گلیم زیر پای خویش را در گذرها به فروش برسانید.
در پایان این پیام حاجت به تذکار نیست که هوشمندی و شرافت کارمندان و کارگران ایرانی و مخصوصا در منطقه نفت خیز در پیشرفت و انجام این منظور ملی تاکنون بی‌نهایت موثر بوده و یقین دارم این متانت و خونسردی قابل تحسین تا پایان کار کاملا حفظ خواهد شد و ما را هر روز به مقصود نهایی نزدیک‌تر خواهد ساخت. عرایض خود را با درود قلبی به شما و با اتکاء به حول و قوه الهی و با امید موفقیت ملت لایق و رشید ایران پایان می‌دهم. تهیه و تنظیم: شادی معرفتی
