جایگاه سوخت دروازه دولت که ششمین جایگاه سوخت تهران به شمار می آید  با موقعیت جغرافیایی ضلع جنوب غربی تقاطع خیابان های انقلاب و سعدی در سال 1317 هجری شمسی مقارن با دوره پهلوی اول، توسط شرکت نفت انگلیس و ایران احداث شد.

کاربری اصلی بنا در زمان استفاده، توزیع فرآورده های نفتی همچون نفت، نفت سفید، بنزین و امشی بود، اما پس از ساخت زیرگذر خیابان سعدی به صورت متروکه رها شد و چندی بعد در اختیار شهرداری تهران قرار گرفت.

پس از راه اندازی دفتر موزه های صنعت نفت در اواخر سال 1392 و به دنبال آن، شروع عملیات شناسایی اماکن و ابنیه قدیمی نفتی، این بنای با ارزش مورد توجه مسوولان موزه ها قرار گرفت. این در شرایطی بود که از این محل برای نگهداری زباله و ساخت مترو دروازه دولت استفاده می شد.



*طبق اسناد به جاي مانده از آگهی‏ های تاریخی، بنزین در ابتدا در قوطی‏ های حلبی از روسیه وارد می‏ شد و با نام PAN یا پرس- آذ (مخفف پرشیا-آذربایجان) به فروش می‏ رسید.

با تلاش و پیگیری مسولان موزه ها و شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی و طی رایزنی های متعدد با مسولان شهرداری منطقه 12 و نیز شرکت بهره برداری راه آهن شهری تهران و حومه، مالکیت این بنا در اختیار شرکت ملی نفت قرار گرفت و مقدمات کار برای بازسازی و تبدیل آن به موزه فراهم شد.

این بنای تاریخی هم اکنون مراحل نهایی را برای موزه شدن سپری می کند و طی پیش بینی مسولان ذیربط در سال جاری به بهره برداری خواهد رسید.

نخستين پمپ بنزين هاي تهران

اگر چه درباره سرنوشت احداث و بهره برداری از نخستین پمپ بنزین، اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما داده های خبری و رویدادهایی که در بدو ورود نخستین اتومبیل به ایران توسط مظفرالدین شاه قاجار به طور پراکنده چاپ شده است، حکایت از آن دارد که نخستین پمپ بنزین ها نیز باید در همان سال ها ساخته شده باشند.

البته طبق اسناد به جاي مانده از آگهی‏ های تاریخی، بنزین در ابتدا در قوطی‏ های حلبی از روسیه وارد می‏ شد و با نام PAN یا پرس- آذ (مخفف پرشیا- آذربایجان) به فروش می ‏رسید. ولی با تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس، آنها نیز محصولات خود را با نام بنزین پارس و نفت نخلی عرضه کردند. البته به علت محدود بودن تعداد اتومبیل ‏ها، تهیه بنزین از طریق دکان‏ های فروش نفت انجام می‏ شد.



* با تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس، آنها نیز محصولات خود را با نام بنزین پارس و نفت نخلی عرضه کردند. البته به علت محدود بودن تعداد اتومبیل‏ ها، تهیه بنزین از طریق دکان‏ های فروش نفت انجام می ‏شد.

در پایگاه دائمی و نمایشگاه عکس های قدیمی وزارت نفت، عکسی از دورنمای یک پمپ بنزین قدیمی دیده می شود که گویا در سال ۱۳۰۶ در آبادان گرفته شده است و حکایت از قدمت 84 ساله این اثر دارد. به استناد کتاب راهنمای ایران و تهران که در آذر1۳3۰ توسط دایره جغرافیایی ستاد ارتش، زیرنظر سرتیپ رزمآرا، توسط نشر تابان آن روزگار منتشر شده، در تهران در آن روزگار 10 پمپ بنزین وجود داشته است که نویسنده در این کتاب، فهرست نخستین پمپ بنزین های تهران را در صفحه ۴۱ کتاب به این شرح نوشته است: پمپ بنزین شماره 1 خیابان پهلوی (ولیعصر امروزی) چهارراه گمرک، پمپ بنزین شماره ۲ خیابان شاه رضا (انقلاب كنوني)، پمپ بنزین شماره ۳ خیابان ری، پمپ بنزین شماره ۴ خیابان بوذرجمهری (بازار امروز)، پمپ بنزین شماره ۵ خیابان دروازه شمیران (مقابل خان مجلس)، پمپ بنزین شماره۶ خیابان سعدی (دروازه دولت)، پمپ بنزین شماره ۷ خیابان نظامی، (جنب کارگر)، پمپ بنزین شماره ۸ میدان اعدام، پمپ بنزین شماره ۹ خیابان حافظ- چهارراه یوسف آباد (کالج امروزی) و پمپ بنزین شماره ۱۰ دروازه قزوین (جاده قدیمی کرج).

پس از گذشت سال ها، به دلایلی نامعلوم تنها سه عمارت از پمپ بنزین های قدیمی از آن روزگار باقی مانده است؛ پمپ بنزین های شماره 3، 4 و ۶ و متأسفانه پمپ بنزین ری علي رغم این که در فهرست آثار ملی قرار دارد، شبانه تخریب شد و پمپ بنزین واقع شده در خیابان ۱۵ خرداد نیز به صورت ناشیانه مرمت شده که خوشبختانه تاکنون تخریب کامل نشده است.

پمپ بنزین شماره ۶ خیابان سعدی (دروازه دولت)

دروازه دولت نام یکی از قدیمی ترین دروازه های شهر تهران بود که تا دوره محمد شاه قاجار با نام "دروازه اسد الدوله" شناخته می شد و از دوره ناصر الدین شاه به بعد به دروازه دولت معروف شد.



* دروازه دولت نام یکی از قدیمی ترین دروازه های شهر تهران بود که تا دوره محمد شاه قاجار با نام "دروازه اسد الدوله" شناخته می شد و از دوره ناصر الدین شاه به بعد به دروازه دولت معروف شد.

این مکان كه در تقاطع خیابان های انقلاب و سعدی واقع است در دوره پهلوی اول همچون دروازه های دیگر تهران تخریب شده و اکنون تنها نامي از آن بر جاي مانده است. سخن در مورد تاریخچه این منطقه، دروازه دولت و خیابان سعدی یا همان خیابان "لُختی" ها بسیار است، اما آنچه که به آن خواهیم پرداخت "جایگاه قدیمی پمپ بنزین دروازه دولت" است که همچنان بازگوکننده بخشی از خاطرات گذشته پايتخت ايران است.

بعد از ورود اولین اتومبیل به ایران توسط مظفرالدین شاه در سال 1281 خورشیدی، تمایل برای استفاده از این وسیله روز به روز در بین مردم افزایش یافت. استفاده مردم از اتومبیل سبب شد تا بنزین نیز به بازار راه پیدا کند، ابتدا يك شرکت انگلیسی، بنزین را توسط دکان های نفت فروشی، خواربار فروشی و سرایداران گاراژها در شیشه های نیزه ای (که این اواخر جهت آب لیمو و آب غوره استفاده می شد و هنوز هم در بعضی خانه ها پیدا می شود) در دسترس مردم گذاشت، سپس شیشه ها به پیت های حلبی معروف به پیت بنزینی با گنجایش 15 لیتر تبدیل شد. از طرفی دیگر روسیه با راه اندازی شرکتی با نام "پرس– آذ– نفت" در تهران، واقع در خیابان امیرکبیر و شرکت انگلیسی بریتیش پترولیوم (B.P) در خیابان امام خمینی (سپه سابق) نبش خیابان استخر، اقدام به فروش نفت و روغن نمودند» (نقل از كتاب "این اتولی که من می گم، تاریخچه اتومبیل در ایران"، حسینی، عباس، 1389: 1).

يکی از نکات جالب در مورد نفت و بنزین تولید شده توسط شرکت نفت انگلیس و ایران آن است که مردم محصولات این شرکت را بنزین پارس می نامیدند، B   ابتدای بنزین و  P ابتدای پارس.

با افزایش مصرف بنزین، از آنجا كه خرید بنزین با ظرف به صرفه نبود، همچنين به سبب خطرات ناشی از نگهداری بنزین در ظرف، رفته رفته، اولین پمپ های بنزین ها شکل گرفت. هرچند در مورد تاریخ احداث اولین پمپ بنزین های ایران صحبت بسیار است، اما تلمبه بنزینی که بیش از یک قرن قدمت دارد و در موزه سنجش تبریز نگهداری می شود می تواند دلیلی بر وجود پمپ بنزین در آن زمان باشد.



* جايگاه سوخت دروازه دولت، تنها یادگار بجا مانده از آن دوران است که تغییر کمتری در نمای خود دارد و ساختمان اصلی آن با نمای آجری و کاشی های معرق و هفت رنگش به همان صورت اولیه باقی مانده است.

همان طور که بالا به آن اشاره شد، جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت در تقاطع خیابان انقلاب – سعدی، سر کوچه فیات واقع شده است. بنای اصلی این جایگاه آجرنما است که با کاشی های هفت رنگ و معرق تزئین شده است. کاربرد این پمپ بنزین  و از همه مهم تر موقعیت آن در شهر باعث شده این مکان شاهد بسیاری از حوادث تاریخی معاصر نیز باشد که از آن جمله می توان به دوران ملی شدن صنعت نفت اشاره کرد.

در سال 1330 خورشیدی عده ای از مردم در حمایت از دکتر مصدق و قانون ملی شدن صنعت نفت، به جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت رفتند و پرچم سه رنگ ایران را بالا بردند. آنان همچنين کلمه شرکت نفت انگلیس را از تابلو حذف و نفت ایران را باقی گذاشتند.

جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت اگر چه بارها از نظر ظاهري دچار دگرگونی های اساسی شده است، اما به نظر می رسد که نسل های مختلفی از تلمبه های بنزین، خودروها و ... را به خود دیده است. اين جايگاه تنها یادگار بجا مانده از آن دوران است که تغییر کمتری در نمای خود دارد و ساختمان اصلی آن با نمای آجری و کاشی های معرق و هفت رنگش به همان صورت اولیه باقی مانده است. بعلاوه وجود یک شعبه فروشندگي نفت و فرآورده هاي آن همچون گازوئیل، امشی و ... در کنار این جایگاه بر اهمیت آن افزوده است.

متأسفانه از تاریخ دقیق ساخت بنا، اطلاعات مشخصی در دست نيست، ولی با استناد به کتاب راهنمای ایران و تهران، به طور قطع می توان گفت این اثر در سال 1330 به عنوان ششمین جایگاه پمپ بنزین، با کاربری مربوطه فعالیت می کرد و قدمت آن مربوط به دوره پهلوی است.

مرمت و حفظ اين بنا و فراهم آوردن امكان بازديد از آن به عنوان يكي از موزه هاي نفت كشور، علاوه بر آن كه يكي از نخستین جایگاه های عرضه محصولات نفتی و بنزینی در شهر تهران را زنده نگه مي دارد، پاسداري از يادگاري است که در زمان خود به الگوی مشابهی برای ساخت پمپ بنزین های متعدد تبدیل شد و همچنان ارزش هنری و تاریخی خود را حفظ کرده و از نظر ایستایی عمومی، دچار عارضه حادی نشده است. منبع/ سایت موزه نفت