اگر به تاریخ ایران زمین بپردازیم و سیر حوادث تاریخی و تحولات اجتماعی را مدنظر داشته باشیم، شاید کمتر روزی را بیابیم که سالروز اتفاق یا حادثه کوچک یا بزرگی در این سرزمین نباشد، اما برخی از این روزها به نقطه عطفی در گذشته پرافتخار و پرفراز و نشیب ما تبدیل شده اند که ۲۹ اسفند یکی از این روزهاست.سالروز یک حادثه مهم و تاثیرگذار در تاریخ ایران زمین، سالروز پیروزی اراده ملی ایرانیان در کسب حقوق ملی خود و خجسته سالروز پیروزی نهضت ملی که در اولین اقدام اساسی خود پس از تشکیل جبهه ملی، نفت این سرمایه عظیم ایران را ا زدست چپاولگران استعمارگر خارج کرد.۲۹ اسفند هر سال یادآور آخرین روز سال ۱۳۲۹ هجری شمسی است که در آن روز و در آخرین ساعات پایانی سال مجلس سنا قانون ملی شدن نفت را به تصویب رساند و از این منظر می توان آن را پیروزی اراده ملی در دقیقه ۹۰ نامید.پیروزی که عطر آن به همراه عطر نوروز در سراسر این سرزمین منتشر شد و گرانقدرترین هدیه و عیدی بود که ایرانیان در آن زمان از منتخبان خود گرفتند. خوزستان به عنوان خاستگاه نفت ایران بیش از هر جای دیگر لطف این حماسه را احساس کرد. مردم خوزستان بیش از سایر هموطنان خود از کوتاه شدن دست بیگانگان از سرمایه ملی این سرزمین خرسند بودند، چراکه استعمار، چپاول و استبدادی را که دیگر ایرانیان نشنیده یا خوانده بودند، مردم خوزستان با چشم دیده و با گوشت، پوست و روح خود احساس کرده بودند. این اتفاق بزرگ و این پیروزی مسرت بخش که ایرانیان با آن به استقبال بهار ۱۳۳۰ رفتند، چگونه روی داد؟

کمی عقب تر برویم

در دورانی که می دانیم استبداد حرف اول و آخر را می زد، چگونه فرزندان مبارز این سرزمین مجال فریاد یافتند و یک اقلیت پارلمانی توانست کاری به این عظمت را به انجام برساند؟

بدین منظور باید کمی به عقب تر برگردیم و به ریشه یابی این رویداد بپردازیم، زیرا می دانیم با وجود اینکه اوج پیروزی جبهه ملی خود را به شکلی ملی کردن صنعت نفت به نمایش گذارد، اما واقعیت این بود که تشکیل جبهه ملی دلایل دیگری داشت. برای ریشه یابی این رویداد و بررسی پیش زمینه های فکری آن باید به حوادث مهر ماه ۱۳۲۸ خورشیدی اشاره ای کوتاه داشته باشیم، زمانی که انتخابات مجلس به یکی از صحنه های چالش بین حکومت و مردم تبدیل شده بود.به رغم استقرار نظام مشروطه در ایران تاریخ ثابت کرد که این نظام نوین از ابتدا به بیراهه رفت و کار به جایی رسید که در ادوار بعدی تشکیل مجلس شورای ملی اعضای مجلس قبل از انتخابات مشخص بودند و اوج این سیاهکاری را می توانیم در تحمیل مجلس سیزدهم به مردم مشاهده کنیم.این شرایط کمابیش تا دوره پانزدهم نیز ادامه داشت و در همین زمان بود که اعتراضات علنی روشنفکران و سیاسیون در این رابطه آغاز و در ۲۲ مهر ماه این اعتراضات به پشت پنجره های کاخ سلطنتی رسید. در این زمان شاه برای سفر به آمریکا آماده می شد. وزیر کشور وقت نیز می خواست همچون گذشته مجلس در شرف تاسیس را از افراد مورد نظر دربار پر کند.در این شرایط جماعتی از سیاسیون، تجار و دانشجویان با هدایت دکتر محمد مصدق، مرد نام آشنای عرصه مبارزات سیاسی آن ایام وارد کاخ سلطنتی شدند تا به نبود انتخابات آزاد اعتراض کنند. زمانی که معترضان به دربار رسیدند کمیته ای را متشکل از ۱۲ نفر انتخاب کردند تا با هژیر، وزیر وقت دربار گفت وگو کنند و همین گروه بودند که چند روز بعد از گفت وگو با هژیر و گرفتن قول مساعد از وی بابت توجه بیشتر به سلامت انتخابات مجلس از اول آبان ماه همان سال جبهه ملی ایران را تشکیل دادند. اعتراضات و تجمیع در محوطه کاخ سلطنتی چنان موثر بود که هژیر وعده داد به بی نظمی های انتخاباتی پایان دهد و معترضان نیز پس از اخذ این قول به خانه های خود بازگشتند، اما مبارزات جبهه ملی در حقیقت از همین زمان آغاز شده بود.یرواند آبراهیامیان، پژوهشگر تاریخ معاصر ایران در معرفی گروه تشکیل دهنده هسته اصلی این جبهه ایشان را به سه دسته تقسیم می کند و می نویسد: دسته اول عبارت بودند از سیاستمداران ضددربار مانند امیر علائی، محمود نریمان و یوسف مشاور اعظم. دسته دوم را سیاستمداران مرتبط با بازار تشکیل می دادند که شامل سیدابوالحسن حائری زاده متحد نزدیک آیت الله کاشانی، مظفر بقایی و حسین مکی می شدند. دسته سوم را نیز تندروهای جوان و تحصیلکرده تشکیل می دادند مثل دکتر کریم سنجابی، زیرک زاده، دکتر علی شایگان، حسین فاطمی و احمد رضوی.البته چنانچه بخواهیم بنیانگذاران جبهه ملی را به طور کامل معرفی کنیم باید به اسامی دیگری همچون رضا کاویان، آیت الله غروی، ابوالحسن عمیدی نوری، احمد ملکی، رضا نائینی، عبدالقدیر آزاده، عباس خلیلی و ارسلان خلعتبری نیز اشاره کنیم که البته تعدادی از آنها بعدها جبهه ملی را ترک کردند.در تمام این ایام دکتر مصدق نقش محوری را در این جبهه به عهده داشت. همان گونه که گفتیم، نمایندگان ۱۲ نفره متحصنان در کاخ قول مساعد از هژیر اخذ و پس از آن در خانه دکتر مصدق تجمع کردند و ضمن بحث های طولانی تصمیم گرفتند ائتلاف گسترده تری را تشکیل دهند که به پیشنهاد حسین فاطمی این ائتلاف جبهه ملی نام گرفت. جبهه در نخستین بیانیه خود سه خواسته مشخص را مطرح کرد: برگزاری انتخابات آزاد، لغو حکومت نظامی و آزادی مطبوعات.

انتخابات مجلس و نفت

احمد ملکی یکی از شرکت کنندگان در جلسه صادرکننده آن بیانیه بعدها تاکید کرد که مساله نفت در آن جلسه مطرح نشد، زیرا در آن هنگام اذهان متوجه انتخابات مجلس بود و نه مساله نفت. با شروع ایام ثبت نام و تبلیغات برای مجلس شانزدهم نیز متحد و در قالب جبهه ملی وارد صحنه شدند و به رغم مشکلات فراوان پیش رو سرانجام هشت نماینده از این ائتلاف توانستند به مجلس شانزدهم راه یابند؛ مصدق، حائری زاده، مکی، نریمان، شایگان، آزاده، بقایی و صالح اقلیت مجلس شانزدهم را تشکیل می دادند. در ابتدا به نظر می رسید در مجلسی که بیش از ۱۳۰ نماینده دارد، اقلیت هشت نفره اهمیت چندانی نداشته باشد، اما در ماه های بعد ثابت شد که این هشت نفر با پشتیبانی مردم و طیف مذهبی توانستند نه تنها مجلس، بلکه شاه و کل کشور را تحت تاثیر قرار دهند.بدین ترتیب شاید این گفته ریچارد کاتم، نویسنده کتاب ناسیونالسیم در ایران درست بنماید که آورده بود: شاه ایران شاید اجازه برگزاری انتخابات آزاد در تهران را بزرگ ترین اشتباه در زندگی خود بداند. مجلس شانزدهم سرانجام در بهمن سال ۱۳۲۸ تشکیل شد. از نظر ترکیب اجتماعی این مجلس نیز تفاوتی با مجلس های قبلی نداشت، زیرا بیشتر اعضای تشکیل دهنده آن از طبقات بالاتر بودند. ۸۵ درصد از کل نمایندگان را زمین داران، تجار ثروتمند یا کارمندان عالی رتبه دولت تشکیل می دادند و از نظر سیاسی نیز این مجلس به چهار گروه قابل تقسیم بود.نمایندگان اندک شمار واقعا مردمی، یک فراکسیون طرفدار انگلیس متشکل از اعیان محافظه کار، یک گروه مستقل و یک اکثریت سلطنت طلب نزدیک به دربار.نخستین زمزمه های ملی شدن نفت در حقیقت از خرداد ماه ۱۳۲۹ آغاز شد، زمانی که دولت در پی سال ها بحث و گفت وگو با شرکت نفت انگلیس پیشنهادی مبنی بر تجدیدنظر در قرارداد ۱۹۳۳ را پذیرفت و اقلیت وطن پرست توجه خود را از مسایل داخلی به امور خارجی معطوف کردند و این پیشنهاد را با فروش کشور برابر دانستند.ایشان شرکت نفت را به دادن سهم ناکافی، خودداری از پرداخت مالیات های درآمد و خودداری از آموزش کارکنان ایرانی، اعمال زور در کسب امتیاز و مداخله در سیاست ملی و نقض حاکمیت ملی ایران متهم کردند.منصور، نخست وزیر وقت که از پشتیبانی طیف مذهبی از ملی کردن نفت هراسان شده بود و ترور هژیر وزیر دربار را از سوی فداییان اسلام در خاطر داشت، از مقام خود استعفا کرد و شاه که نگران حل مساله نفت بود، رزم آرا رئیس ستاد ارتش را به نخست وزیری انتخاب کرد، هرچند شاه با رزم آرا رابطه ای خوبی نداشت، اما انتخاب این اعلام غیرمنتظره در شرایطی که کارکنان نفت در خوزستان در آستانه سال جدید منتظر عیدی و پاداش بودند، خود به خود منشا بحرانی عظیم شد.اعتصابات از بندر ماهشهر آغاز شد و خیلی زود به سراسر مناطق نفت خیز در خوزستان رسید. در عرض سه روز موج اعتصاب از بندر ماهشهر (آن هنگام محشور) به مسجدسلیمان، آغاجاری و نفت سفید کشیده شد و در اواسط فروردین ۱۳۳۰ بخش قابل توجهی از ۴۵ هزار نفر کارکنان شرکت در مناطق نفت خیز در اعتصاب بودند.بحران های اوایل ملی شدن نفت خیلی زود برطرف شد و پس از تشکیل کابینه دکتر مصدق هیات مدیره جدید مسؤولیت شرکت ملی نفت ایران را عهده دار شد و ضمن حضور در مناطق نفت خیز با مشکلات خوزستان آشنا شد و برنامه ریزی های اساسی برای عمران، توسعه و پیشرفت اجتماعی شهرهای استان صورت پذیرفت. بازارچه های غیربهداشتی که عموما با کپرهای کنار هم چیده شده، تشکیل شده بودند به بازارچه های اصولی، ساختمان های سنگی و خیابان بندهای مسقف تبدیل و در جای جای خوزستان بازارچه ها، خیابان ها و میادینی به نام مبارزان ملی ایجاد شد؛ بازار مصدق، خیابان کاشانی، میدان فاطمی و...

تلافی  مصائب خوزستان

بیمارستان ها در مکان های مناسب جهت کارگران زحمتکش ساخته شد و حقوق و مزایای ایشان با وجود مشکلات اقتصادی دولت بهبود یافت. در دوران حاکمیت کابینه ملی دکتر مصدق اقدامات اساسی مهمی در مناطق نفت خیز خوزستان به انجام رسید تا ذره ای از تمام مصائبی که بر مردم خوزستان گذشته بود، تلافی شود. به این ترتیب آن ایام در خاطره تاریخی خوزستان بسیار باشکوه باقی ماند.این فرد از جهات مختلف زیرکانه می نمود. رزم آرا مهره ای متمایل به آمریکا بود و در این مقطع انگلیس را نیز مدنظر داشت. نحوه برخورد رزم آرا با پیشنهاد ملی شدن نفت به گونه ای بود که حتی در مساله ای که بایستی منافع ملی مدنظر باشد نیز شرایط به نفع استعمارگران تغییر داده می شد.نمایندگان طرح ملی کردن نفت اعلام کردند که رزم آرا در نظر دارد نوعی دیکتاتوری نظامی به وجود آورد تا از این راه پیشنهادهایش را به زور به ملت بقبولاند. رزم آرا به جای پرداختن به مساله نفت اصلاحات داخلی را پیش کشید.اصلاحات اراضی و اموری از این قبیل، ترفندی جدید برای انحراف افکار عمومی از مساله نفت بود، اما گلوله های آتشین خلیل طهماسبی این آخرین مانع بر سر قانون ملی شدن نفت را نیز از سر راه برداشت. با وجود اختلافاتی که بین طیف مذهبی و بدنه اصلی جبهه ملی در دوران حکمرانی ایشان پیش آمد، اما باید به این نکته ادعان داشته باشیم که حمایت طیف مذهبی و خصوصا اقدام های مسلحانه فداییان اسلام در تصویب قانون ملی شدن نفت، تاثیر بسیار مهمی داشت.

منبع: خوزستان تمدن و نفت، فرشید خدادادیان