"خارك يا خارگ؟" عنوان مقاله اي است كه در شماره 153 مجله "نامه صنعت نفت ايران" از انتشارات روابط عمومي شركت ملي نفت در بهار 1357 به چاپ رسيده است.چنانچه از نام مطلب پيدا است بحث بر سر تلفظ درست نام اين جزيره است. نويسنده مطلب، با ذكر تاريخچه و پيشينه اي از جزيره به نقل از منابع تاريخي مختلف، نام "خارك" را صحيح تر مي داند و دلايل بروز اشتباه در تلفظ نام اين جزيره را نيز برمي شمرد.
از آنجا كه اختلاف نظر بر سر نام اين جزيره هنوز هم ادامه دارد، متن كامل اين مقاله را به نقل از نشريه مزبور درج مي كنيم. باشد تا صاحب نظران اين عرصه چنانچه نظرات متفاوتي دارند، سايت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت را از آن بي بهره نگذارند.
جزیره مرجانی خارک از ابتدای شروع دریانوردی در خلیج فارس اهمیت بسزایی داشت و دریانوردان روزگار کهن در این جزیره پناه میجستند و از باغ های سر سبز و چشمه سارهای گوارای آن بهرهمند میشدند. داریوش بزرگ بعد از فتح هندوستان به "اسکیلاکس" فرمانده نیروی دریایی خود دستور داد که ناوگانی در مصب رودخانه سند ایجاد کند و بدینوسیله بر سواحل دریای عمان و خلیج فارس تا اروندرود فرمانروایی نماید. جزیره خارک پایگاه مهمی در مسیر عملیات ناوگان مزبور به شمار میرفت.
بعد از دوران هخامنشیان، دریانوردان اسکندر مقدونی از طریق خارک بین ساحل خلیج فارس و هندوستان رفت و آمد میکردند و اسکندر یکی از سرداران خود به نام "اندروستیس" را مأمور کرد تا تمام جزایر خلیج فارس را شناسایی کند. افراد اندروستیس مدت زیادی در خارک رحل اقامت افکندند و معبد "آرتمیس" یکی از خدایان یونان را که مورد علاقه اسکندر بود در این جزیره بنا کردند كه آثار آن هنوز باقی است.
"استرابو" مورخ معروف در قرن اول قبل از میلاد وجود معبد آرتمیس را در خارک ذکر نموده. او میگوید یونانیان این جزیره را (ایکاریا) نامیدند که مشابه نام جزیرهای است در دریای اژه که مقر پیروان آرتمیس بوده است.
"پلیمی" مورخ رومی در قرن اول بعد از میلاد این جزیره را به نام (آراکیا) ذکر نمود که با نام خارک، با در نظر گرفتن حذف (خ) از اول آن، نزدیک میباشد. بنا به گفته "گیرشمن" باستان شناس معروف، نام خارک از شهر تاریخی "خاراکس" که توسط اسکندر برای تجارت با هند در مصب رود دجله و کرخه، کنار خلیج فارس ساخته شد، گرفته شده است. جزیره خارک در آن زمان قرارگاه کشتی های بادبانی بود که عازم تنگه هرمز و سواحل هند می شدند و شاید هم نام شهر خاراکس که مرکز تجارت مروارید خارک بوده از نام جزیره اقتباس شده است.
در قدیميترین کتاب هایی که از مورخین و جغرافی دانان ایران باقی مانده نام این جزیره خارَک یا خارک ذکر گردیده است. یاقوت حموی در معجم البلدان آن را خارک ضبط کرده و گوید خارَک جزیره ای است در وسط دریای فارس که چون کوه بلندی در وسط دریا نمایان است. یاقوت نوشته است که به خارک رفته و در آنجا زیارتگاهی یافته که اهالی جزیره می گویند مقبره محمد بن حنفیه است.
"ابن بلخی" در فارسنامه نيز از جزایر هنگام و خارک نام مي برد و می گوید كه در خارك نخل و میوه و غله نیکو بود و غوص مروارید آنجا بهتر و بیشتر از جزایر دیگر است. شعرا و دانشمندانی نیز از خارک برخاسته اند که با نام خارکی (باکاف) معروف می باشند. از جمله خارکی شاعر که در زمان مأمون خلیفه عباسی می زیسته و ابوالعباس خارکی که از علمای علم حدیث است.
در فرهنگ جغرافیایی ایران به تعدادی دهات جنوب کشور بر می خوریم که نام آنها با نام این جزیره شباهت دارد و می رساند که چنین نامی در جنوب ایران متداول بوده است. مانند خارکان در 52 کیلومتری جنوب غربی شیراز- و خارک در 24 کیلومتری جنوب غربی میرجاوه و خارک و در 32 کیلومتری شمال کرمان.
ممکن است چنانکه در لغت نامه دهخدا آمده وجه تسمیه این محل ها به واسطه وجود نوعی نخل خرما بنام خارَک و یا خرک در این نقاط باشد و یا چنانکه جلال آل احمد در کتاب «در یتیم»گفته است نام خارک از لفظ خارا یا خاره (نوعی سنگ)گرفته شده است.
چرا خارگ؟!
در اینجا این سوال پیش می یاید که چرا از زمانی که صنعت نفت به خارک وارد شده و بزرگترین تأسیسات بارگیری نفت را در آن به وجود آورده، بعضا اين جزيره خارگ ناميده شده است. واقعيت اين است كه نام این جزیره در متنهای انگلیسی با گاف (Kharg) نوشته شده و این املاء در متنهای فارسی نیز اثر گذاشته است. علت این موضوع را می توان در تحولاتی که طی قرن های 18 و 19 در خارک پدید آمد، همچنین در خصائص فونتیک زبانی جستجو کرد.
چنانچکه می دانیم خارک در قرن 18 مورد تهاجم هلندی ها قرار گرفت و مدتی در تصرف آنها بود و در شمال شرقی جزیره یک قلعه نظامی بنا کردند. پس از چندی میر مهنا یاغی بندر ریگ به خارک حمله کرده و هلندی ها را از آنجا بیرون راند. در سال 1769 کریم خان زند میرمهنا را شکست داد و حکومت خود را در آنجا مستقر نمود. بعدها انگلیسی ها بر این جزیره مستولی شدند. در نیمه قرن نوزدهم دوباره حاکمیت ایران بر خارک مسلم شد و محمد شاه قاجار حکومت آنرا به ابومهریری ها که قبلاً در جنوب شرقی عربستان زندگی می کردند سپرد.
طی این تحولات حکومتی و قومی که بر خارک روی آورده بعید نیست اگر در نام خارک نیز تغییری پدید آمده و بجای خارک گاهی خارگ و یا به تلفظ عربی آن "خارج" گفته شده باشد که گاف را تبدیل به جیم نمودند (مثل جرجان به جای گرگان).
در دو مأخذ قدیمی فرنگی که خسرو خسروی در کتاب خود بنام (جزیره خارک) نقل نموده نام این جزیره خارج و کارک ذکر شده است.
یکی از این مأخذها کتابی است که کاستن نیبور (Caston Niebuhr) در سال 1772 راجع به نواحی خلیج فارس، در کپنهاک تألیف و چاپ نموده و در آن نوشته شده: حدود سه ربع و یک میل ژرمنی در ناحیه جنوب جزیره ای است به نام "خارج" که اروپائیان آنرا کارک (Karack) نامیدهاند و این جزیره تحت حکومت میر ناصر حاکم بندر ریگ است.
مأخذ دیگر فرهنگ جغرافیایی خلیج فارس و عربستان به قلم لوریمر Lorimer G.J. است که در 1908 در کلکته به چاپ رسیده. در این کتاب نیز ذکر شده که خارک را فرنگی ها (Karack) می گفته اند: "جزیره ایست مهم در خلیج فارس که اعراب آنرا خارج و انگلیسیها در قدیم (Karack) می نامیدهاند"
جنوبی ترین نقطه آن حدود 55 کیلومتری شمال غربی بوشهر واقع است. سپس در این کتاب راجع به وضع خارک مطالبی نوشته شده از جمله آنکه در دهکده این جزیره که بر بقایای قلعه هلندی ها قرار دارد، حدود 120 خانوار زندگی می کنند و بیشتر آنها جاشو و صیاد مروارید هستند. مهارت جاشوان خارکی در دریانوردی قابل ملاحظه است و کشتی های بخار از آنان برای رفتن به بصره استفاده می کنند. مروارید خارک از لحاظ رنگ و جلا بر مروارید بحرین مزیت دارد. این جزیره تحت حکومت خان حیات داودی است و دولت شاهنشاهی اخیراً یک مرکز گمرکی در خارک دایر نموده است.
با وضع نابسامانی که تا حدود نیم قرن پیش در خارک وجود داشته بعید نیست که نام آن هم به گونه های مختلف که اثرات حکومت هلندی ها و میرمهنا و ابومهریری ها و غیره در آن پدید آمده تلفظ شده است. ولی دو مأخذ مزبور نشان می دهد که اروپائی ها نام این جزیره را همچنان با تلفظ قدیمی و صحیح خود با کاف می نوشتند و دلیلی ندارد که وقتی در دوران جدید خارک اهمیت شایسته خود را باز یافته و ایجاد تأسیسات عظیم نفتی در آنجا آغاز شده است، نام آنرا به نحو دیگری گفته و یا نوشته باشند. مگر آنکه یک دلیل ساده فونتیکی را علت آن بدانیم که نزدیک بودن تلفظ کاف و گاف به یکدیگر و احتمال تبدیل آنها در اثر عوامل فونتیکی است.
چنانکه می دانیم کاف و گاف هر دو با تماس قسمت عقب زبان با سق و متوقف ساختن جریان هوای دهان بدینوسیله، تلفظ می شود. تنها فرق این دو حرف این است که گاف صوتی است یعنی با ارتعاش حنجره تولید می شود و کاف بدون ارتعاش حنجره. حال اگر کاف بعد از حرف صوتی دیگری واقع شود که مخرج آن نزدیک باشد تا حدی شبیه به گاف می شود و ممکن است با آن اشتباه شود.
چنانکه در فارسی نیز گاهی مشک و مشکل را با گاف تلفظ می کنند و گاهی نیز اشتباهاً با گاف می نویسند. در انگلیسی چون لغت Khark را سعی می کردند با Kh یا (خ) تلفظ کنند و مخرج Kh و a که حرف صوتی است قبل از k می آمد در تلفظ آن اثر می گذاشت. و همچنین چون لغت خارک را اغلب قبل از جزیره و به صورت Khark Island استعمال می نمودند و I نیز یک حرف صوتی است که مخرج آن نزدیک k می باشد از این جهت بواسطه عوامل فونتیک و بلکه فونمیک (Phonemic) (یعنی صدای مشخصی که شنونده از اثرات صوتی لغات حس می کند) ممکن است به صورت گاف بگوش شنونده رسیده و در نتیجه با (g) نوشته شده باشد.
به هرحال با در نظر گرفتن اینکه خارک در طول تاریخ بس دراز خود با کاف نوشته میشده اگر هم در دوران های اخیر اشتباهاً با گاف گفته یا نوشته شده باشد ارجح است که اکنون با همان املاء صحیح خود یعنی خارک نوشته شود. گزارش از جمشيد- صفا اصفهاني
